بزرگترین مسجد ترکیه، ابزار جلب افکار عمومی برای اهداف سیاسی اردوغان

به گزارش ایکنا به نقل از الجزیره، آسمان‌خراش‌های جدید سر به فلک کشیده، خط افق استانبول را در  سال‌های اخیر تغییر داده‌اند.

از سال 2019، مسجد بزرگ چاملیجا که بیش از 57 هزار و 500 متر مربع وسعت دارد و دارای شش مناره و یک گنبد مرکزی برجسته است، قابل مشاهده‌ترین سازه در سمت آسیایی پایتخت فرهنگی ترکیه بوده است.

به چالش کشیدن سکولاریسم

بزرگ‌ترین مسجد ترکیه که بر روی تپه‌ای به همین نام واقع شده است، درهای خود را در ۷ مارس ۲۰۱۹ به‌عنوان عبادتگاه و همچنین نماد غرور دولتی و هویت ملی ترکیه به روی عموم باز کرد.

از زمان تأسیس جمهوری مدرن ترکیه توسط مصطفی کمال آتاتورک در سال 1923، ناسیونالیسم تا حد زیادی با نمادهای سکولار که از مذهب و پیشینه عثمانی این کشور دور هستند، تعریف شده است.

آتاتورک به عنوان نخستین رئیس جمهور ترکیه نوین دو نوع پوشش مردانه عثمانی را غیرقانونی اعلام کرد و بعداً روسری در مؤسسات دولتی ممنوع شد. او همچنین خط ترکی را از عربی به خط لاتین تبدیل کرد؛ پایتخت را از مرکز عثمانی یعنی قسطنطنیه که بعداً استانبول نامید به آنکارای تازه‌تأسیس منتقل و یک سیستم حقوقی الهام گرفته از اروپا را جایگزین دادگاه‌های مذهبی کرد.

اگرچه ممنوعیت روسری به‌طور مشخص توسط حزب حاکم عدالت و توسعه (AK Party) که 20 سال پیش به قدرت رسید لغو شد اما معمولاً نمادهای مذهبی از دولت سکولار ترکیه دور مانده است.

با این حال، مسجد چاملیجا نشان می‌دهد که چگونه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه تلاش کرده است تا روایت سکولار ملی‌گرایی ترکیه را با تلاش برای پیوند دادن غرور ملی به گذشته عثمانی و میراث اسلامی به چالش بکشد.

فرهاد کنتل، جامعه‌شناس ترک می‌گوید: هدف اصلی انقلاب ۱۹۲۳ ترکیه ایجاد یک ملت و هویت ملی جدید با مبارزه با ساختار قدیمی بود. برای انجام این کار، طرفداران آتاتورک پیوند خود را با دوران عثمانی قطع کردند. وی افزود: در مورد آک پارتی هم همینطور است. این حزب از نمادهای مذهبی و عثمانی مانند مسجد چاملیجا، به‌ویژه مسجد ایاصوفیه برای قطع رابطه با رویکرد طرفداران آتاتورک استفاده کرد.

نمادگرایی در مسجد چاملیجا

خیریه گل، یکی از دو معمار زن طراح این مجموعه، به الجزیره گفت که این سازه با هدف کمک به وجهه استانبول به شیوه‌ای مدرن و کاربردی و در عین حال بازتاب معماری سنتی ترکی ـ اسلامی ساخته شده است. این یک نسخه مدرن از مساجد سنتی است که شامل مدرسه و حمام بوده‌اند و برای پاسخگویی به نیازهای امروزی، به یک سالن کنفرانس، پارکینگ و کتابخانه تجهیز شده است.

برای خیریه گل و معمار همکارش بهار میزرک، این ساختمان همچنین حس غرور ملی را برمی‌انگیزد. میزرک گفت: به عنوان شهروند و معمار ترک، ما مفتخریم که بخشی از ساخت چنین مسجدی تاریخی در دوران جمهوری هستیم.

این مجموعه که به عنوان جانشین مساجد دوران عثمانی طراحی شده است، الهام گرفته از آثار معمار مشهور امپراتوری عثمانی «معمار سنان» است که مسجد معروف سلیمانیه استانبول و 300 سازه دیگر را ساخته است.

مسجد چاملیجا شامل یک نمازخانه است که می‌تواند حدود 60 هزار نفر را در خود جای دهد، یک موزه، یک گالری، کارگاه‌های هنری، یک کتابخانه و یک سالن کنفرانس دیگر بخش‌های این مجموعه است.

گنبد اصلی مسجد که از هر نقطه‌ای از مرکز شهر دیده می‌شود، 72 متر ارتفاع دارد که نشان‌دهنده 72 گروه قومی در ترکیه است و 34 متر قطر دارد. چهار مناره 107.1 متری نشان‌دهنده پیروزی در نبرد منزیکرت در سال 1071 است که در آن ترکان سلجوقی به رهبری آلپ ارسلان، ارتش امپراتوری بیزانس را  که گفته می‌شود دو برابر بزرگتر از آنها بود درهم شکستند.

در داخل گنبد، 16 اسم از اسماء الهی به صورت هنرمندانه ترسیم شده که نشان دهنده 16 امپراتوری بزرگ ترک قبل از تأسیس جمهوری مدرن است. این مجموعه دارای پنج گنبد کوچکتر است که نشان دهنده پنج ستون اسلام است و هشت درب تاریخی برای نشان دادن هشت دروازه بهشت.

پروژه‌های ملی‌گرایانه، برای فرار از بحران اقتصادی

در حالی که برخی از ناظران، تصمیم به ساخت مسجد چاملیجا را با بازگشایی مسجد ایاصوفیه در سال 2020 توسط دولت و ساخت مسجد در میدان تقسیم(میدانی که نماد سکولاریسم و جمهوری‌گرایی است) در سال 2017 مرتبط می‌دانند، برخی دیگر می‌گویند که این مسجد بخشی از مانور سیاسی دولت است.

عثمان سرت، مدیر تحقیقات شرکت PanoramaTR به الجزیره گفت: نیاز به ساختن مسجد در میدان تقسیم وجود داشت، زیرا مسجدی در آنجا وجود نداشت و بازسازی ایاصوفیه از وعده‌های تاریخی محافظه‌کاران بود، نه اردوغان. اما مسجد چاملیجا هرگز مورد نیاز نبود.

وی افزود: ساخت این مسجد یک تصمیم سیاسی و بخشی از یک سری پروژه‌های ملی‌گرایانه بود که اردوغان و حزب عدالت و توسعه برای ایجاد غرور ملی در شرایطی که از نظر توسعه اقتصادی چیزی برای ارائه ندارند، راه‌اندازی شد.

طی پنج سال گذشته، در جریان بحران اقتصادی ترکیه، کاهش ارزش لیر به پایین‌ترین سطح خود رسیده و نگرانی مردم در مورد هزینه زندگی افزایش یافته است. در همین حال، ترکیه مجموعه‌ای از اقدامات سیاسی و اقتصادی را برای تقویت غرور ملی و استقلال خود انجام داده است.

از جمله این پروژه‌ها می‌توان به ساخت اولین خودروی الکتریکی ساخت ترکیه که در سال 2022 راه اندازی شد و برج چاملیجا (یک برج بزرگ مخابراتی که در سال 2021 به عنوان بلندترین برج استانبول افتتاح شد) اشاره کرد.

ابزار برانگیختن غرور ملی

اردوغان در طول مبارزات انتخاباتی خود پیش از رأی‌گیری 14 می، در جشن صدمین سالگرد تأسیس کشور نوین ترکیه از پیام‌های ملی‌گرایانه استفاده کرد و وعده داد که 100 سال آینده قرن ترکیه خواهد بود.

به گفته سرت، لفاظی‌های ملی‌گرایانه اردوغان به‌ویژه از زمان کودتای 2016 که ممکن بود منجر به سرنگونی دولت او شود، افزایش یافته است. تلاش برای کودتا نقطه تاریکی در تاریخ کشور بود که باعث نگرانی عمومی در مورد امنیت و تداوم جمهوری شد. سرت افزود: برای پایدارتر کردن این حرکت، اردوغان به رضایت مردم نیاز داشت، بنابراین دین و ناسیونالیسم را به هم پیوند داد.

اما به گفته کنتل، ایدئولوژی اردوغان، مذهبی نیست، بلکه ملی‌گرایانه همراه با رنگ و لعاب مذهبی است. کنتل و سرت معتقدند در حالی که این شکل از ناسیونالیسم بخش‌های محافظه‌کار جامعه را به خود جذب کرده است، اما بسیاری دیگر را دلسرد کرده است.

با این حال، مسجد چاملیجا به یک جاذبه مهم برای گردشگران و مردم محلی تبدیل شده است که از کاخ‌ها و مساجد عثمانی بازدید می‌کنند و بسیاری آن را موفقیتی برای اردوغان و حزبش می‌دانند.

مصطفی، حسابدار 39 ساله‌ای که از مسجد بازدید می‌کرد گفت: این نشان‌دهنده حضور اسلام در دنیای مدرن و نماد قدرت سیاسی حزب عدالت و توسعه است. وی افزود: مسجد چاملیجا مایه غرور ملی و سیاسی است.

علیرضا بختیاری