حرص و طمع؛ عامل هلاکت انسان

به گزارش ایکنا، آیت‌الله العظمی عبدالله جوادی‌آملی، اول تیرماه در درس اخلاق خود که به شرح کلمات نورانی امام علی(ع) در نهج‌البلاغه اختصاص دارد، با بیان اینکه در کتاب شریف تمام نهج‌البلاغه سخنان امام علی(ع) به پنج بخش تقسیم شده است، گفت: بخش اول خطبه‌ها، دوم نامه‌ها، سوم کلمات، چهارم توصیه‌ها و بخش پنجم هم مربوط به دعاهاست و سیدرضی همه این بخش‌ها را تقطیع کرده است، برخی سخنان حضرت را در تمام بخش‌ها نقل کرده است ولی همه فرمایشات آن حضرت نیست.

استاد برجسته حوزه علمیه اضافه کرد: در جمله نورانی 108 که در نهج‌البلاغه در زمره کلمات حکیمانه است، سخن مبسوطی است که زرار در دربار اموی درباره حضرت امیر(ع) نقل کرده است؛ وقتی زرار وارد دربار اموی شد معاویه به او گفت: در مورد علی(ع) سخن بگو و او ضمن برشمردن مصیبت‌های توان‌فرسا برای آن حضرت به کلمات نورانی ایشان هم اشاره کرد تا جایی که معاویه از او خواست تا سخن را ادامه دهد.

آیت‌الله جوادی آملی  افزود: زرار(یا یکی از کسانی که نامش زرار بوده است) بعد از جریان اسلام و در دوره خلیفه دوم که ایران اسلام آورد در نبرد با ایرانیان، درفش کاویانی را به دست آورد و با قیمت بسیار زیادی فروخت و او در دوره بعد از اسلام هم در رکاب خلیفه دوم قرار گرفت.

این مرجع تقلید با بیان اینکه کارهای اندیشه برای عقل و فکر و کارهای انگیزه‌ای برای قلب است، اظهار کرد: این قلب اگر معتدل باشد اوصافی دارد که امام علی(ع) آن را تبیین کرده است و اگر تربیت شده نباشد خیلی از نعمت‌های الهی که نصیب او شد آن را یا کم می‌کند یا زیاد. پیشینیان در فن اخلاق می‌گفتند انسان چند رشته اصلی مانند حکمت و شجاعت و غضب و شهوت و ... دارد و هر کدام دو طرف افراط و تفریط دارد و افراط و تفریط بد است و هسته مرکزی عقل خوب است و با همین راه، اخلاق را در هسته مرکزی توصیف می‌کردند.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه پیشینیان با این وصف می‌گفتند، خیر الامور اوسطها اضافه کرد: یعنی بهترین امور در اندیشه این است که انسان نه اهل شجاعت و بلندپروازی آنچنانی باشد و مانند گنجشک که روی شاخه درختی آرام ندارد بیقرار باشد و نه کندپرواز باشد یعنی بین کندی و تیزی، عنصری به نام هوش و عقل وجود دارد که خوب است؛ در شهوت و غضب و در حمله و نبردها هم شجاعت و حکمت بین ترس و بی‌تدبیری قرار دارد.

آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به تعبیر عدل اکبر اضافه کرد: پاره‌گوشتی به نام قلب در بدن انسان وجود دارد که خیلی کار می‌کند، این قلب ظاهرا امری مادی است ولی قلبی که معارف را باور دارد و انگیزه دارد شعبه غیرمادی همین قلب است؛ زرار در مورد امام علی(ع) به معاویه گفت که ایشان مکرر فرمودند: چرا قلب اینقدر مهم است و اجر دارد زیرا هم حکمت را تلقی و دریافت می‌کند و هم اضداد حکمت را که یا تند است یا کند یعنی هسته مرکزی اعتدال، حکمت نام دارد.

تبعات منفی حرص و پیامد مثبت امید

این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان اینکه یکسری مسائل مرتبط با حکمت نظری است مانند بحث صفات و ذات و کثرت آن، تصریح کرد: ولی علوم و معارف انسانی که در قالب علوم انسانی مطرح است به انگیزه برمی‌گردد، فرمود انسان طوری است که اگر رجا به عنوان فضیلت نصیب او شد این حقیقت و امید را با طمع بهم می‌زند؛ طمع و حرص چیز بدی است ولی امید و رجا چیزی خوبی است و هسته وابستگی به آینده را امید گویند که وقتی از حد بگذرد طمع خواهد شد که تبعات بدی هم دارد.

رابطه حرص و طمع

استاد حوزه علمیه بیان کرد: اگر انسان به مقام طمع رسید به حرص تبدیل خواهد شد و حرص انسان را به هلاکت می‌اندازد؛ طمع چاهی است که عمق آن حرص است و اگر انسان در برابر چیزی نومید شد او را به تاسف و افسوس می‌رساند؛ پس امید چیز خوبی است، ولی انسان نباید گرفتار طمع و حرص شود.

وی افزود: امید یعنی اینکه انسان مقدمات کار خود را در حد مقدورات فراهم کند، مانند کشاورزی که همه تدابیر خود را دارد ولی اینکه چه زمانی چه حادثه تلخ یا شیرینی پیش می‌آید، توکل و امید است و این امید مطلوب است. آرزو که انسان بدون انجام کاری فقط دوست دارد به چیزی برسد چیز بدی است و امید خیلی خوب است.

آیت‌الله جوادی املی با بیان اینکه طمع و حرص زمینه هلاکت انسان است، تصریح کرد: در مورد عصبانیت هم باید گفت صفت و نعمت خوبی است، ولی اگر به تندخویی تبدیل شود و در راه ابطال باطل به کار نرفت از جایگاه خود خارج شده  است. ولیجدوا فیکم غلظة؛ بنابر این انسان مؤمن باید مقتدرانه زندگی کند تا دشمن از او بترسد ولی کشتار بیجا نادرست است؛ اگر قدرتمند باشید، دشمن از شما خواهد ترسید. «ولیجدوا» امر غایب است یعنی کسانی که به خدا معتقد نیست و دشمن هستند، باید از شما بترسند و جرئت حمله نداشته باشند.

آمریکا تاریخ دارد ولی جغرافیا ندارد

این مرجع تقلید با بیان اینکه آمریکا تاریخ دارد ولی جغرافیا ندارد، اظهار کرد: این سرزمین که برای اینها نبود؛ طوری زندگی کنید که بیگانگان از شما هراس داشته باشند و در شما قدرت ببینند، ولی بیجا حمله کردن و بدگفتن درست نیست؛ عصبانیت بیجا در همه امور فردی، خانوادگی و بین‌المللی وقتی به غضب بیجا برسد، نعمت را هدر دادن است.

آیت‌الله جوادی آملی بیان کرد: براساس این فرمایش امام علی(ع) اگر انسان خوشحال شد باید مرزداری کرده و هسته مرکزی را حفظ کند ولی باز نفس انسان این نعمت را از بین می‌برد؛ ترس هم نعمت خوبی است ولی باید آن را تعدیل کرد و اینکه انسان از چه کسی و در کجا بترسد؛ انسان وقتی از دشمن ترسید مقتدرانه زندگی خواهد کرد و وقتی از بیماری ترسید با سلامت زیست خواهد کرد ولی اینکه بترسد و صحنه را ترک کند، نعمت نیست و جبن است.

این مفسر قرآن کریم بیان کرد: انسان وقتی به قدرتی رسید به جای جای حق‌شناسی مغرور می‌شود و وقتی مغرور شد  توانمندی عقلی را از دست می‌دهد و کار به دست غضب و شهوت می‌افتد؛ قدرت و شهوت و غضب همه نعمات خوبی است، ولی اگر انسان آن را خراب کرد مسیر نادرست را رفته است.

وی با اشاره به عزت و ذلت گفت: عزیز به کسی گفته می‌شود که نفوذناپذیر باشد مانند زمینی که کلنگ در او اثر ندارد؛ انسانی که حرف بیجا و مدح بیجا و رعب دشمن در او اثر ندارد، عزیز است و اطرافی و غیراطرافی نمی‌تواند در او اثر کند و اصل این عزت برای خداوند است و خدا اصل آن را به انبیاء و اولیاء و مؤمنان داده است؛ این عزت، عزت صحیح است ولی عزیز و عزت بیجا نباید برای انسان پیش آید.

انسان ثروتمند مستغنی است نه غنی

صاحب تفسیر تسنیم بیان کرد: انسان باید مستغنی باشد نه غنی؛ ما یک فقیر داریم، یک مستغنی و یک غنی؛ غیر خدا هیچ کسی غنی نیست و غنی یعنی بی‌نیاز؛ فقیر به خیلی از چیزها محتاج است ولی مستغنی نیازمند است، ولی وسیله‌ای که نیازش را برطرف کند دارد. اگر کسی مالی داشت، باید بداند مستغنی است نه غنی زیرا وقتی فهمید غنی است گردنکشی خواهد کرد.

این مرجع تقلید اضافه کرد: گاهی امراض و بیماری بر انسان وارد می‌شود و باید در برابر این حوادث بردباری و صبر باشد و اگر انسان گرسنه باشد و ضعف بر او غلبه کرد باید تحمل کرده و با ساده‌زیستی زندگی کند، اگر مالی در دست او قرار گرفت پرخوری می‌کند و بیمار می‌شود. پس هم افراط و هم تفریط بد است و انسان نباید به اندازه‌ای که می‌تواند بخورد بلکه باید به اندازه‌ای که توان داشته باشد، بدن را اداره کند بخورد.

آیت‌الله جوادی آملی تصریح کرد: در روایات هم بیان شده است که هیچ ظرفی بدتر از شکم پرنشده است. تفریط بد است و افراط هم بد است و اینکه گفتند خیرالامور اوسطها یعنی تندی و کندی و پرخوری و کم خوری و ... بد است. در همه اوصاف علمی و عملی هم افراط و هم تفریط بد است؛ گفته شده است که یک انسانی که چند بار باید یک مطلب برای او گفته شود تا بفهمد کند است و نمی‌تواند زود از شاخه‌ای به شاخه دیگر بپرد.

خیر امور برای ائمه(ع) حد وسط نیست

آیت‌الله جوادی آملی بیان کرد: پس حکمت که هسته مرکزی بین افراط و تفریط است،  خوب است، حال اگر کسی مانند امام معصوم(ع)، در هسته مرکزی عدل بود در اینجا دیگر خیرالامور اوسطها جاری نیست به همین دلیل امام مجتبی(ع) در زندگی دوبار کل اموالش را با فقرا تقسیم کرد و برای آن حضرت اسراف نیست چون می‌داند چه می‌کند ولی برای انسان‌های عادی اعتدال خوب است.

وی تاکید کرد: حضرات معصومین(ع) خودشان صراط مستقیم و میزان عمل هستند و وقتی این رخ داد خیر امور، اکثرها و اشدها و اعلاها خواهد بود؛ این خیرالامور اوسطها برای ما هست که کند و تند نباشیم و دچار افراط و تفریط نشویم.

وی افزود: این سخنان را زرار برای معاویه به نقل از امام علی(ع) گفت و معاویه هم گریه مصنوعی کرد و زرار پرسید: آیا بعد از شما هم اصحاب شما در مورد تو اینطور خواهند گفت؟ قطعا نیست و اصحاب او هر طور معاویه بودند خواهند بود و اینطور نیست که بعد از مرگش متاثر شوند و ناله کنند؛ پیروان معاویه، اموی و پیروان حضرت امیر(ع)، علوی فکر می‌کنند.