زبان قرآن ترکیبی و چندلایه است

به گزارش ایکنا، حکیمه حسینی، استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم هشتم مهرماه در نشست علمی «بازنگری در قرائت‌های مشهور از اشتمال قرآن بر گزاره‌های علمی» با بیان اینکه قرآن خودش را مبین معرفی کرده و با زبان قوم با مردم سخن گفته است، گفت: از جمله فرموده است: وَلَقَد يَسَّرنَا ٱلقُرانَ لِلذِّكرِ فَهَل مِن مُّدَّكِر؛ یعنی ما قرآن را برای مردم آسان کردیم تا مایه تذکر برای آنان باشد یا در آیات دیگری فرموده است که ما قرآن را به زبان عربی مبین نازل کردیم.

وی با بیان اینکه در مورد رابطه قرآن و علم دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد، افزود: کسانی چون امین‌ الخولی و شاگردان وی استدلالشان این است که می‌گویند ما هر معنایی را که بخواهیم از قرآن بفهمیم باید منطبق بر معنای عصر نزول باشد زیرا چیزی را که مردم دوره نزول نفهمیده باشند، نمی‌توان آن را به دوره امروز نسبت دهیم و مثلاً بگوییم مقصود قرآن از زوجیت، زوجیت همه موجودات و ...است.

حسینی ادامه داد: گروه دیگر هم سلفیون هستند که معتقدند تنها برداشت‌ها و آموزه‌هایی در اسلام معتبر است که صحابه و تابعین آن را از قرآن و فرمایشات پیامبر(ص) ارائه کرده‌اند و هر چیزی که بعد از دوره تابعین افزوده شود بدعت است. به این گروه سلفی و سلف‌گرایان گویند.

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با بیان اینکه بنابراین در یک تقسیم‌بندی که به مواردی از آن اشاره شد، یک دیدگاه در مورد رابطه قرآن و علم، نفی و انکار است، تصریح کرد: اینها شامل سه گروه مستشرقین، طرفداران مکتب ادبی نوین مانند امین الخولی و سلفیون است که منکر رابطه قرآن و علم هستند.

مراتب استفاده علمی از قرآن

وی با اشاره به دیدگاه اثبات و تایید، گفت: اینها معتقدند که در قرآن گزاره علمی وجود دارد که در چند مرحله قابل طرح است؛ مرتبه اول حداقل مطالب علمی قرآن باعث شگفتی انسان‌ها می‌شود؛ مثلاً قرآن کریم مطالبی را 1400 سال پیش بیان کرده که با مطالب علمی دنیای امروز هماهنگ است. مرتبه دیگر آیات علمی اعجازگونه است یعنی فقط یک موضوع شگفتانه نیست بلکه واقعاً معجزه است.

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با بیان اینکه برای بررسی نقاط ضعف و قوت این دیدگاه‌ها باید به اهداف قرآن کریم توجه کنیم، اضافه کرد: برخی این سؤال را مطرح می‌کنند که قرآن که وحی و کتاب الهی است چرا باید آیاتی در آن باشد که اعجاز داشته باشد؛ هدف قرآن هدایت و تربیت و تعالی انسان است و اینکه انسان را به خدا نزدیک کند و به سعادت برساند ولی علم عمدتاً دنبال آبادانی و عمران دنیوی است بنابراین چه نسبتی میان این دو وجود دارد.

حسینی با بیان اینکه قرآن کریم و دین اسلام در موارد متعدد بر کسب علم و پذیرش عقلانی و محققانه یک مسئله تأکید دارد، افزود: اشاره قرآن کریم به یک مطلب علمی سبب ایجاد انگیزه در مخاطبان می‌شود تا این موضوعات را دنبال کنند و بیشتر به کسب علم بپردازند بنابراین اولین پاسخ در چرایی پرداختن قرآن به علم این است که قرآن باعث افزایش انگیزه کسب علم می‌شود.

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اظهار کرد: برخی هم معتقدند که یکی از اهداف مهم قرآن بیان مطالب علمی است و استناد آنان هم به آیاتی چون وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‌ءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ؛ هيچ جنبنده‌اى در زمين، و هيچ پرنده‌اى كه با دو بال خود پرواز مى‌كند، نيست مگر اينكه امّت‌هايى همانند شما هستند. ما هيچ‌ چيز را در اين كتاب، فروگذار نكرديم؛ سپس [همگى] به‌سوى پروردگارشان محشور مى‌گردند، دارند. یا به تعابیر قرآنی «تبیان لکل شیء» یا «و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین» و ... اشاره می‌کنند یعنی قرآن آمده است تا این موضوعات را به بشر منتقل کند و جزء اهداف قرآن است کما اینکه برای هدایت بشر هم آمده است.

قرآن تبیان همه چیزهای لازم برای هدایت است

وی با اشاره به مخالفت‌های فراوان با این دیدگاه که قرآن کریم را واجد همه علوم می‌داند، افزود: البته کسی چون غزالی با اینکه معتقد است که همه علوم در قرآن وجود دارد ولی باز او هم می‌گوید مراد کلیات است نه اینکه علوم با همه جزئیات بیان شده باشند و مثلاً فرمول شیمی و ریاضی و ... داشته باشد. برخی جواب‌هایی به این گروه داده‌اند و از جمله اینکه منظور قرآن از تبیان برای همه چیزبودن تبیان هدایتی است و رطب و یابسی هم که برای هدایت انسان لازم است، در قرآن وجود دارد.

حسینی بیان کرد: خود غزالی هم می‌دانسته است که جزئیات علوم در قرآن موجود نیست به همین دلیل برای توجییه بهتر این نظر به نظریه بطن قرآن اشاره کرده‌اند و اینکه قرآن بطون مختلفی دارد و ما به همه بطون آن دسترسی نداریم. اینها توجیه می‌کنند که شاید مردمانی در آینده بیایند و مطالب علمی قرآن را کشف کنند زیرا مخاطبان قرآن محدود به معاصران نزول نیست و چون برای ابد حرف دارد لذا مطالبی را بیان کرده است که در آینده به عنوان معجزه کشف خواهد شد.

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تصریح کرد: اگر ما بخواهیم این اهداف را واکاوی کنیم قابل نقد هستند و حداقل اینکه کامل نیستند یعنی نمی‌توان قبول کرد که قرآن به خاطر ایجاد انگیزه کسب علم، دم از مطالب علمی زده باشد. فعل خداوند واحد و وجود خدا احد است و همه آفرینش را در یک چشم برهم‌زدن ایجاد کرده است لذا اگر قرآن را کل واحد ببینیم خدا به عنوان دانای کل سخن، اگر مطلب علمی هم بیان کرده، کاملاً دقیق و مبتنی بر واقع است.

حسینی با بیان اینکه چنین تحلیلی درست نیست که بگوییم خداوند آیات متعددی در قرآن فرمود و برخی آیات را هم در لابلای آن همانند ادویه غذا قرار داد که کاربرد آن فقط برای آیندگان است بلکه انطباقی ناگزیر و قطعی و اجتناب‌ناپذیر است که به خاطر علم بی‌نهایت خداوند متجلی شده است برا مثال می‌توان گفت ما در مکالمات روزمره مباحثی طرح می‌کنیم که اصلاً قصدی برای گفتن آن نداریم ولی نوع بیان ما طوری است که یکسری اطلاعات را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تصریح کرد: بشر هرقدر حقیقتی از عالم هستی کشف کند، طبیعتاً وقتی خدمت قرآن می‌رود باید نوعی انطباق و همسویی بین آن‌ها را کشف کند که گاهی این انطباق به معنای عدم مخالفت است و گاهی به معنای تطبیق کامل است و قرآن از قبل گفته و بشر تاکنون متوجه نشده است.

مناقشات علمی درباره زبان قرآن

وی با اشاره به مقوله زبان قرآن اضافه کرد: زبان قرآن مورد مناقشه زیادی است؛ برخی می‌گویند چرا برخی موارد را بر قرآن تحمیل کرده و آن را اعجاز علمی می‌دانید و دلیل اصلی آنان این است که زبان قرآن، زبان عرف عام است و قرار بوده است مخاطب اولیه هم آن را بفهمد بنابراین ما اجازه نداریم چیزی جز فهم مخاطبان اولیه از معنای قرآن را داشته باشیم که به آن اشاره کردیم.  

وی افزود: قرآن به عنوان کتاب مقدس و معجزه الهی زبان ترکیبی و چندلایه دارد یعنی نه می‌توان گفت زبان عرف خاص مانند اصطلاح‌نامه فیزیک و زیست و پزشکی و ... است و نه زبان عرف عام بلکه چنان چندلایه است که هر وقت یک آیه خوانده شود در ذهن مخاطب یک مفهومی شکل می‌گیرد ولی این پایان معانی و معارف قرآن نیست زیرا بواطنی دارد. فرض کنید یکسری علومی در بطن قرآن وجود دارد ولی به چه کار ما می‌آید و مگر ما به بطن دسترسی داریم؟

حسینی افزود: آیت‌الله معرفت معتقد است که بطن قرآن یک طیف بهم پیوسته با عظمت است که انسان‌ها بنابر انسان با قرآن نقطه به نقطه به آن نزدیک می‌شود لذا بطن قرآن امری چندمرحله و چندلایه است. مثلاً ما با تنقیح مناط و الغای خصوصیت می‌توانیم به برخی معانی باطنی برسیم. مثلاً در مورد آیه آخر سوره ملک که تعبیر «ماءکم غورا» در آن بیان شده، گفته شده است که «ماء معین» یعنی آب گوارا و حیاتبخشی که انسان را از مرگ نجات می‌دهد حالا اگر تنقیح مناط کنیم می‌توانیم آن را به وجود ولی خدا و امام تفسیر کنیم.

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با اشاره به معانی باطنی آیات قرآن، تأکید کرد: اگر به این روش پیش برویم خواهیم توانست از ظاهر به باطن و از معنای حسی به معنای واقعی برویم. به قول آیت‌الله معرفت بطن امری ذومراتب و دارای لایه‌های متعدد است و انسان‌های غیرمعصوم هم می‌توانند به لایه‌های از بطون قرآن دست یابند و از این هم که بگذریم قرآن خودش یکباره از آسمان به زمین فرونیفتاده است بلکه به عنوان معجزه خدا بر پیامبر(ص) نازل شد و نسخه‌ای است که به نسخه ناطق یعنی امام، الصاق شده که در حدیث ثقلین بر آن تأکید شده است.