امام سجاد(ع)؛ نخستین مؤسس هیئت در طول تاریخ

به گزارش ایکنا به نقل از روابط عمومی سازمان هیئت و تشکل‌های دینی کشور، محمدرضا سنگری، رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت در همایش علمی هیئت و آئین‌ مذهبی با عنوان «نخستین هیئت» که در اندیشکده هیئت برگزار شد، با اشاره به اینکه ممکن است برخی ابعاد امروز هیئت‌ها در هیئت‌های گذشته نبوده باشد، اظهار کرد: ممکن‌ است برخی سازه‌ها و‌ عناصر شکل‌دهنده هیئت در بخشی از تاریخ وجود نداشته باشد، اگر امروز هیئت‌ها در خیابان‌ها و میادین حرکت دارند، ممکن است در‌ گذشته اینگونه نبوده باشد، امروزه ممکن است در مناسبت‌های نوپدید و برساخته احیاناً هیئت‌ها برنامه داشته باشند که در‌گذشته چنین نبوده است.

وی ادامه داد: در گذشته نام‌گذاری ایام محرم و صفر نبوده و ممکن است در دهه‌های آینده فرصت‌هایی که به وجود می‌آید و آنچه در عصر حاضر ما بر آن نامگذاری می‌کنیم در هیئت‌های آینده تعاریف جدیدی پیدا کنند، بنابراین، تعاریف همیشه در آستانه تغییر هستند و‌ کسی نمی‌داند با موقعیت امروز در آینده با چه فضاهایی روبه‌رو‌ خواهیم‌ بود، به ویژه اینکه فضای مجازی سرعت زیادی دارد.

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت در مورد ساختار یک هیئت و ویژگی‌های آن تصریح کرد: اولاً هیئت یک تشکل مذهبی است و ما هیئت غیر مذهبی نداریم، البته منظور سکولار بودن هیئت نیست بلکه تمام هیئت‌ها با جانمایه‌ مذهبی شکل می‌‌گیرند و به مناسک و عزاداری‌های مذهبی می‌پردازند. پس هیئت ماهیت مذهبی دارد و دارای تشکل و ساختار است، یعنی افرادی هستند که یکدیگر را در یک مجموعه پذیرفته‌ و به نوعی یک سازماندهی را ایجاد می‌کنند که هریک از آن‌ها متناسب با نیازها، مجموعه کاری را انجام می‌دهند.

سنگری اظهار کرد: برای نمونه در صدسال گذشته که برق نداشتیم یک نفر مسئول الکترونیک هیئت نبوده است اما امروز یک نفر مسئول صوت و صدا و برق هیئت است. امروز ممکن است هیئت دست به اقداماتی بزند که در گذشته نبوده مثل صندوق‌های قرض‌الحسنه یا دفتر ازدواج که پیش از این نبوده است.

سوگواری؛ محوری‌ترین‌ مسئله در هیئت

وی افزود: مسئله دیگر در مورد هیئت این است که سوگواری، محوری‌ترین‌ مسئله در هیئت است. وقتی از هیئت سخن می‌گوئیم، مسئله سوگواری به ویژه امام‌ حسین(ع) است. البته هیئت فقط برای عزاداری نیست بلکه مولودی‌خوانی و جشن هم در هیئت برگزار می‌شود که متأسفانه برخی از هیئت‌ها به این‌ موضوع نمی‌پردازند و تنها در ایام عزا شکل گرفته و سپس بعد از ایام هیئت جمع می‌شود.

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت بیان کرد: امروز برخی از هیئت‌ها به شخصیت‌های دینی و ملی هم می‌پر‌دازند مثل شهید سلیمانی، آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله بروجردی و … یا حتی برای برخی شهدا شاهد فعالیت هیئت و برگزاری مراسم هستیم.

سنگری تصریح کرد: ویژگی دیگر هیئت این است که زمان‌مند و‌ مکان‌مند هستند، در واقع اینکه هیئت‌ها در چه زمانی برنامه برگزار می‌کنند، همان زمان‌مند بودن آن است، برای نمونه هیئت‌ها در ماه‌های خاصی مثل محرم و صفر برنامه دارند.

وی اظهار کرد: هیئت‌ها در مکان‌های مختلف مثل حسینیه و مسجد مراسم برگزار می‌کنند. البته جدیداً میدان‌ها در حال تبدیل شدن به محلی برای هیئت‌ها هستند، مثل میدان امام حسین(ع) یا میدان انقلاب تهران که در آنجا مراسم‌ ویژه‌ای برگزار می‌شود و این همان مکان‌مند بودن هیئت‌ها است.

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت بیان کرد: هیئت دارای ارکان و برنامه مشخصی مثل هیئت‌ امنا، منبری، مداح و حتی تدارکات است.

نقش هیئت‌ها در فضای سیاسی، اجتماعی و مردمی

سنگری در مورد شاخص شدن یک هیئت در ادوار مختلف یادآور شد: در عصر حاضر گاهی یک مسجد و هیئت را با نام منبری یا مداح آن می‌شناسند، در واقع منبری و مداح‌محور هستند، همچنین، در برخی هیئت‌ها یک قشر مثل هیئت دانشجویی، دانشجویان محور هستند. در گذشته برخی هیئت‌ها مسئول‌محور بودند و بانی هیئت به عنوان هیئت چسبیده بود. برخی هیئت‌ها هم‌ نامشان زیر سایه منبری یا مداح آن است.

وی در مورد شناسنامه هیئت نیز گفت: در گذشته برای اعلام برنامه یک هیئت تنها نام‌ منبری و مداح دیده می‌شد اما اخیراً در برخی هیئت‌ها جدای از نام‌ منبری و‌ مداح، نام شاعر را هم می‌آورند. این اتفاق جدید ممکن است به جایی برسد که نام یک هیئت را با شاعر آن بشناسند.

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت یادآور شد: هیئت پس از وقوع انقلاب اسلامی یک نمود تازه‌ای پیدا کرده است و جدای از تغییر آرایشی در هیئت، شاهد تغییرات در تدارکات و حضور هیئت‌ها در فضای رسانه‌ای هستیم.

سنگری ادامه داد: امروز هیئت‌ها در فضای سیاسی، اجتماعی و مردمی نقش دارند. برای نمونه در دوران کرونا شاهد بودیم هیئت‌ها بسیار نقش‌آفرینی کردند و حتی در حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله هم حضور داشتند.  این در حالی است که قبل از انقلاب نقش سیاسی هیئت‌ها بسیار پررنگ بود اما در فعالیت‌های دیگر نقش زیادی نداشتند، اما امروز هیئت‌های ما در فعالیت‌های سیاسی حضور پررنگ دارند تا جایی که شهدایی همچون مدافعان امنیت را هم تقدیم کردند و حتی در مسائلی چون انتخابات هم فعالیت می‌کنند اما تنها در این فضا نیستند و حضور هیئت‌ها در مسائل روز جامعه و حتی بلایای طبیعی و غیرمترقبه را هم شاهد هستیم.

وی در مورد اینکه اولین هیئتی که در طول تاریخ شکل گرفت مربوط به چه زمانی است، توضیحاتی را ارائه داد و گفت: قبل از اینکه واقعه عاشورا رخ بدهد، شیخ شوشتری در خصایص‌الحسین(ع) می‌گوید «اولین هیئت‌ها توسط انبیاء برگزار شده است و حتی در‌ مورد برخی انبیاء که به کربلا رسیدند نیز داستان‌هایی آمده است». اما به نظر می‌رسد که تاریخ اولین هیئتی که دارای ارکان باشد به زمان بعد از واقعه عاشورا بازمی‌گردد، بعد‌ از کربلا و بازگشت کاروان اسراء از شام به سمت کربلا، کاروان سه روز در آنجا توقف داشت که در این سه روز کاروان‌های عزاداری به سمت کربلا گسیل شد و سه روز آنجا عزاداری شده است. اما این هم اولین هیئت در طول تاریخ به شمار نمی‌رود چون تنها تجمعی برای سوگ در کربلا تشکیل شد.

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت بیان کرد: بازگشت اولین کاروان امام سجاد(ع) به مدینه زمینه‌ساز تشکیل اولین هیئت در تاریخ بود، در واقع هیئت در ‌مفهوم ‌معادل امروزی در مدینه شکل گرفت، داستان از آنجایی شروع می‌شود که امام سجاد(ع) قبل از ورود کاروان اسراء به مدینه به یکی از اصحاب خود یعنی «بشير بن حذلم» گفت : «خدا رحمت کند پدر تو را! آیا تو نیز همچون پدر شعر می‌گویی؟»، این صحابه امام جواب داد بلی! امام سجاد(ع) در این هنگام به او گفت وقتی وارد شهر مدینه شدیم می‌توانی در ‌بدو ورود به شهر شهادت پدرم را به مردم ابلاغ کنی؟، او هم پاسخ داد: بلی!

سنگری اضافه کرد: این صحابه امام پس از ورود به مدینه اینگونه روایت می‌کند که بر اسبم سوار و با شتاب وارد مدينه شدم و هنگامى كه به مسجد النبى(ص) رسيدم صدايم را به گريه بلند كردم و آنگاه چنين سرودم: «يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ بِها *** قُتِلَ الْحُسَيْنُ فَأَدْمُعي مِدْرارُ/ اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِكَرْبَلاءَ مُضَرَّجٌ *** وَالرَّأسُ مِنْهُ عَلَى الْقَناةِ يُدارُ؛ اى مردم مدينه، ديگر مدينه جاى ماندن شما نيست، زيرا حسين (آقاى شما) كشته شد كه اشک من اين گونه سرازير است. پيكر او در كربلا به خاک و خون غلطيده و سر مقدسش بالاى نيزه، شهر به شهر گردانده شد».

وی گفت: سپس، بشیر ادامه داد که اين على بن الحسين(ع) است كه با عمه‌ها و خواهرانش در آستانه شهر فرود آمده‌اند و من فرستاده او هستم تا ماجرا را به اطلاع شما برسانم. با اين سخن، حتى زنان مدينه از خانه‌هايشان با موهاى پريشان بيرون ريختند و درحالی كه از شدت مصيبت صورت‌هاى خود را مى‌خراشيدند و بر چهره‌هاى خود لطمه مى‌زدند، صدا به گريه و زارى بلند كردند. «هيچ مرد و زنى را گريان‌تر از آن روز نديدم و بعد از وفات رسول خدا(ص) روزى تلخ‌تر از آن روز بر مسلمانان نگذشت؛ ... فَلَمْ أرَ باكِياً وَلا باكِيَةً أكْثَرَ مِنْ ذلِكَ الْيَوْمِ، وَلا يَوْماً أَمَرَّ عَلَى الْمُسْلِمينَ مِنْهُ بَعْدَ وَفاةِ رَسُولِ اللهِ».

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت در ادامه یادآور شد: بشیر در ادامه این روایت خود از صحنه ورود اسرا می‌گوید که ديدم على بن‌الحسين(ع) هنوز داخل خيمه است، آنگاه از خيمه بيرون آمد، در حالی كه پارچه‌اى در دست داشت كه با آن اشک‌هايش را پاک مى‌كرد. كسى چارپايه‌اى آورد و حضرت روى آن نشست، درحالی كه پيوسته اشک‌هايش جارى بود و نمى‌توانست جلوى گريه‌اش را بگيرد. مردم كه اين صحنه‌ها را ديدند، صداى گريه آنان بلند شد و از زنان و دختران مدينه نيز ناله و شيون برخاست؛ مردم از هر سو به نزد آن حضرت مى‌آمدند، او را تسليت مى‌گفتند و آن منطقه پر از شيون و غوغا شد.

سنگری افزود: در این لحظه امام سجاد(ع) با دست به مردم اشاره كرد كه ساكت شوند و مردم نيز آرام گرفتند، سپس، امام سجاد(ع) شروع به خطبه‌خوانی کرد. امام در این لحظه با یک ساختار روایی و تکیه بر کلام خدا در قرآن موضوع واقعه عاشورا و جنایت‌های آن را بازگو می‌کنند. در اینجا امام با عواطف و‌ احساسات مردم ارتباط برقرار می‌کند و وارد مسائل منطقی نمی‌شود، همچنین، امام در این‌ مصائب شکرگزار است و امید به انتقام خون‌های مظلوم‌ شهدای کربلا دارد.
 
گزارش فرزند امام سجاد(ع) از وقایع

وی بیان کرد: یکی از فرزندان امام سجاد(ع) گزارش از حال و هوای آن روزهای مدینه نقل می‌کنند به این ترتیب که «عزاداری در مدینه پس از ورود اسراء استمرار داشت و پس از خبر شهادت جدم امام حسین(ع) اهل بنی‌هاشم سال‌ها سیاهپوش بودند و پدرم برای کسانی که عزاداری می‌کردند، غذا طبخ و بین آن‌ها توزیع می‌کرد. هیچ زنی از ما بعد از عاشورا آرایش نکرد تا زمانی که مختار سر ابن زیاد و‌ عمر بن سعد را برای ما به مدینه فرستاد». 

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت تصریح کرد: آنچه از روایت فرزند امام سجاد(ع) به دست ما رسیده است نشان می‌دهد که اولین هیئت در تاریخ از سوی امام سجاد(ع) برای سوگواری امام حسین(ع) تأسیس شده است، یکی از ویژگی‌های هیئت که استمرار داشتن مناسک است، از همان زمان وجود داشته و به گفته فرزند امام، پدرش برای عزاداران غذا تهیه می‌کرده، همان‌ چیزی که امروز ما هم در هیئت‌ها داریم.

امام سجاد(ع)؛ نخستین تأسیس کننده هیئت 

سنگری ادامه داد: بنابراین امام سجاد(ع) نخستین تأسیس‌کننده هیئت در طول تاریخ بوده چون سوگو‌اری جمعی و ‌مردمی وجود داشته است. همچنین، محور تجمع بازگویی مصائب اهل ‌بیت(ع) بوده است، در این تجمع‌ها امام سجاد(ع) و کسانی که در این ‌مجالس حضور داشتند، مرثیه‌خوانی‌ می‌کردند که از اولین مرثیه‌خوانان می‌توان به خود امام سجاد(ع)، حضرت ام‌البنین(س)، حضرت ام سلمه(س) همسر پیامبر(ص)، حضرت زینب کبری(س)، حضرت سکینه(س) و فاطمه صغری(س) دختر امام حسین(ع) اشاره کرد.

وی افزود: امام صادق(ع) در توصیف مرثیه‌خوانی حضرت ام‌البنین(ع) می‌گویند «بر حسین جدم پنج سال گریسته شد»، حتی در طول تاریخ داریم که مروان بن‌ حکم حاکم مدینه به صورت مخفیانه شب‌ها در عزاداری حضرت ام‌البنین(س) شرکت می‌کرد که حضور ناشناس او نشان می‌دهد جمعیت زیادی در این مجالس بوده‌اند که امکان شناسایی این فرد نبوده است. همچنین، برگزاری مراسم در شب از همان زمان بوده است.

رئیس هیئت علمی اندیشکده هیئت در پایان گفت: این روایت‌ها از مدینه نشان می‌دهد در تاریخ زمان حضور امام سجاد(ع) تمام ارکان هیئت را داشته‌ایم، رئیس هیئت امام سجاد(ع) بوده است، برگزاری مراسم‌ در روز و شب، پذیرایی از عزاداران، برپایی هیئت در خیمه کنار خانه پیامبر(ص)، بر‌پایی مجالس همزمان در کنار بقیع که نشان می‌دهد هیئت در‌ حال حرکت در سطح شهر بوده است و همچنین، جدای از امام سجاد(ع) برخی از خاندان اهل بیت(ع) و غیره روضه‌خوانی می‌کردند و حتی لباس مشکی بر تن عزاداران بوده است، پس ارکان هیئت از زمان امام سجاد(ع) شکل گرفته است.