امیدی به دانشگاه‌ برای تربیت نسخه‌شناس متبحر وجود ندارد

به گزارش ایکنا، علی میرانصاری، عضو شورای عالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، و پژوهشگر مطالعات متون و نسخ خطی هشتم دی، در سخنانی با موضوع «آسیب‌شناسی متون خطی» که از سوی نمایندگی قم بنیاد علمی فرهنگی آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: در مورد خیلی از اغلاط در تصحیح متون باید گفت که متاثر از منطقه جغرافیایی است؛ یعنی گاهی لهجه و گویش یک مصحح بر روی کتابت مثلا نهج‌البلاغه اثر گذاشته است.

وی با تاکید بر اینکه تصحیح متون امروزه به یک دانش چندوجهی تبدیل شده و نه صرفا یک فن، افزود: سال 1909 میلادی نقطه عطف در تاریخ فرهنگ ما و در تاریخچه تصحیح متون است. در این سال علامه محمد قزوینی به اروپا رفته بود و با ادوارد براون و .. نشست و برخاست کرده و دانش‌های جدیدی در حوزه تصحیح فرا گرفته بود.

نقطه عطف در تصحیح متون

میرانصاری بیان کرد: این سال نقطه عطفی است زیرا کتابی با روش مدرن و جدید و با بهره‌گیری  از اسلوب غربی در تاریخ فرهنگ ایران چاپ شد که همان مرزبان نامه است که قبلا غربی‌ها آن را چاپ کرده بودند ولی این بار از سوی یک ایرانی یعنی با روش مدرن چاپ شد. تا امروز که آخرین روز سال 2022 هستیم 113 سال می‌گذرد و اصول و قواعد آن را مرحوم علامه قزوینی با چند کتابی که تصحیح کرد از جمله تاریخ جهان‌گشای جوینی به ما نشان داده است.

وی افزود: در این 113 سال، اتفاقات زیادی در حوزه تصحیح رخ داده است و مهمترین آن ظهور  مصححان زیادی مانند مجتبی مینوی و فروزانفر، اقبال آشتیانی و ... است و کتب زیادی به روش علامه چاپ شد و هنوز هم روش وی ادامه دارد. امهات متون ما در این مدت به دست طبع آراسته شد. کلیات شمس، تاریخ سیستان، لغت فرس اسدی، تاریخ طبرستان، المعجم، تاریخ بیهق، تاریخ جهانگشا و جامع التواریخ و اثر شفیعی کدکنی از جمل اثاری بودند که تصحیح شدند.

میرانصاری ادامه داد: البته هرقدر جلوتر آمدیم برخی رگه‌های انحراف از این اصول پدید آمد و پررنگتر شد و از اصول علامه تخطی بیشتری شاهدیم. الان نگاه ما به حوزه تصحیح، نگاهی مکانیکی شده یعنی یک نسخه را بگیریم و بقیه را با آن مقایسه کنیم؛ تصحیح نیازمند زبان‌شناسی، نسخه‌شناسی و تاریخ است. در دانشگاه دیده‌ام دانشجویانی به استاد می‌گوید من برای رساله دکتری چه کنم به او گفته می‌شود برو یک نسخه تاریخی را بردار و تصحیح کن و جان خودت و مرا راحت کن.

نگاه به دانش تصحیح متون عوض شود

میرانصاری تصریح کرد: ما باید این نگاه را عوض کنیم، باید همایش‌هایی بگذاریم و هر کدام از ما که در حوزه تصحیح کار می‌کنیم این آسیب‌ها را برطرف کنیم. از دیگر آفات تصحیح، عدم امانتداری در تصحیح یک متن است و مصحح‌نما می‌گوید بگذار چیزی که ناخوانا است برداشت خودم را به آن بیافزایم و گاهی به نحو بدی بازتاب پیدا می‌کند و این غلط‌خوانی‌ها تداوم می‌یابد و به یک سنت تبدیل می‌شود و وجدان علمی است که باید جوابگو باشد. ما اگر نسخه‌ای را دیدیم و نتوانستیم آن را بخوانیم باید آن را مشخص کرده و از دیگران برای فهم آن کمک بگیریم نه اینکه خودمان اجتهاد کنیم.

میرانصاری اضافه کرد: مسئله دیگر ضرورت تصحیح است، یعنی باید ببینیم الان وارد تصحیح یک متن شده‌ایم آیا ضروری است یا خیر؟ ما اجازه نداریم وقت خودمان را به کارهای باطل صرف کنیم و ناشر حق ندارد سرمایه مادی خود را چند جلد کتاب نفیسی بکند که مفید نیست. کتاب تاریخ عمومی از خلقت جن تا آدم شروع کرده و از آدم تا خاتم ادامه است؛ این کتاب هزارو صد صفحه است و از صفحه یک تا هزار آن این مطالب را در برگرفته و صد صفحه آخر مربوط به قرن 9 به بعد است و این صد صفحه هم 5 بار قبلا چاپ شده است. حالا این ناشر خصوصی که سرمایه محدودی دارد چرا باید این کتاب را در سه جلد نفیس  چاپ کند. البته بخش آخر این کتاب خوب است ولی 5 بار چاپ شده و مصحح هم وقت خود را بی‌جهت در این زمینه صرف کرده است.

عضو شورای عالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، افزود: کتابی چند دهه قبل چاپ شده است ولی فردی یک نسخه غیرمؤثر پیدا می‌کند و آن را بهانه قرار می‌دهد برای اینکه دوباره آن را چاپ کند که مصداق کتاب‌سازی است و متاسفانه موارد متعددی این کار رخ داده است.

میرانصاری بیان کرد: یک مصحح تا زمانی که نسخه‌شناس نشده و عالمان نسخه‌شناس در کنار او نباشند حق ندارد سراغ این نسخ برود ولی چون تصحیح را کاری مکانیکی می‌دانند وارد آن شده و اشکالات فراوانی در آن می‌بینیم. آقای مصحح شما باید تبارشناسی نسخ خطی را بشناسی و نقاط افتراق و اشتراک نسخ را بشناسی و دسته‌بندی کنی که نام آن را تبارشناسی می‌گذاریم.

تعداد اندک نسخه‌شناسان متبحر دانشگاه‌ها

وی افزود: جلال خالقی مطلق در تصحیح شاهنامه، 17 جلد را دیده است و آخرین نسخه آن مربوط به 907 است یعنی شواهد زبان‌شناسی و نسخه‌شناسی زیادی را یافته که نسخه آخر به لحاظ زمانی در کار او اولین نسخه تلقی می‌شود یعنی تسلط وی بر نسخه‌شناسی سبب شده کار خوب پیش برود. متاسفانه در دانشگاه‌های ما تعداد نسخه‌شناسان متبحر از تعداد انگشتان یک‌دست فراتر نمی‌رود و امید ما به دو حوزه قم و مشهد است و این دو حوزه امروز تصحیح را قوام می‌بخشند و هیچ امیدی نباید به دانشگاه‌ها داشت و چند نفری هم که هستند در حال بازنشسته شدن هستند.

میرانصاری با بیان اینکه نباید در تصحیح متون کم بگذاریم، اظهار کرد: مسئله دیگر روش تصحیح است، و مصحح باید روش کار خودش را برای مخاطب توضیح دهد همچنین موضوع مورد نیاز دیگر در تصحیح‌، زبان‌شناسی است البته ما انتظار نداریم مصحح زبان‌شناس و یا نسخه‌شناس باشد ولی آشنایی با این دو بسیار مهم است؛ شناخت زبانی که یک اثر متعلق به آن دوره است از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی تاکید کرد: در مجموع آسیب‌های تصحیح متون را می‌توان به آسیب‌های اخلاقی، نگرشی، دانشی و تخصصی تقسیم کرد و یک پژوهشگر حوزه تصحیح ممکن است با این موارد مواجه باشد؛ در تصحیح نگرشی نگاه نازل و دست دوم به مقوله تصحیح منجر به آن می‌شود و در اخلاق پژوهش هم عدم رعایت امانتداری و فقدان وجدان علمی و کتمان حقیقت از آسیب‌های این حوزه است. امروز اخلاق پژوهش به دلیل اهمیت خود در تمامی دانش‌ها مهم است.